تفسیر تربیتی سوره حمد

تفسیر تربیتی سوره حمد

خداوند در قرآن معمولاً به صورت مستقیم با انسان سخن می‌گوید، ولی در سوره حمد از زبان انسان با خود سخن می‌گوید، یعنی مطالبی را که‌ می‌خواهد به انسان آموزش دهد،‌ به صورت مستقیم به او نمی‌فرماید، بلکه غیر مستقیم به او القا می‌کند.

از پیامبر اسلام حکایت شده است که: هر مسلمانى سوره حمد را بخواند، پاداش او به اندازه‏ کسى است که دو سوم قرآن را خوانده است. (البرهان فی تفسیر القرآن، 1/42؛ مجمع البیان، ذیل سورة حمد).

4) اهداف

1. بیان اصول اساسى دین، (توحید، نبوت و معاد)؛ 2. بیان نیاز و عشق و دعا (اول سوره ستایش، وسط اخلاص و پایانش نیایش بى‏واسطه با خدا) و نوعى آموزشِ سخن گفتن مستقیم با اوست.

ج: تفسیر تربیتی سوره حمد

با توجه به نکات و اشارات تفسیری عمومی بخش پیش، می‌توان برخی مطالب، نکات، آموزه‌ها و پیام‌های تربیتی را از آیات سوره حمد برداشت کرد، پس نکاتی که در این بخش می‌آید، مبتنی بر آن نکات تفسیری است.

اول: روش‌های تربیتی در سوره حمد

روش‌های تربیتی زیادی در علوم تربیتی مطرح شده است. در قرآن کریم نیز به حدود صد روش تربیتی اشاره شده است که برخی از آنها در سوره حمد قرار دارند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارتند از:

1. القای غیر مستقیم (آموزش غیر مستقیم)

خداوند در قرآن معمولاً به صورت مستقیم با انسان سخن می‌گوید، ولی در سوره حمد از زبان انسان با خود سخن می‌گوید، یعنی مطالبی را که‌ می‌خواهد به انسان آموزش دهد،‌ به صورت مستقیم به او نمی‌فرماید، بلکه غیر مستقیم به او القا می‌کند. برای مثال:

ـ آموزش غیر مستقیم روش سپاس‌گزاری: « اَلْحَمْدُ لِلّهِ» ـ آموزش غیر مستقیم روش کمک خواهی از خدا: « إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» ـ آموزش غیر مستقیم انتخاب راه مستقیم: « اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ » ـ آموزش غیر مستقیم چگونگی سخن گفتن با خدا در ضمن دعا و مناجات (اول ذکر صفات نیکوی الهی، سپس طرح درخواست‌ها) ـ آموزش غیر مستقیم در مورد محتوای خواسته‌ها از خدا چه خواستن در ضمن دعا و مناجات: « اهْدِنَا »

2. الگودهی و الگو پذیری

یکی از شیوه‌های تربیتی ارائه الگوهای مثبت و کامل به متربّی است خداوند در سوره حمد افرادی را که به آنان نعمت داده است « الَّذِینَ أَ نْعَمْتَ عَلَیْهِمْ » به عنوان الگو معرفی می‌کند که بشر می‌تواند راه آنان را به عنوان راه مستقیم الهی الگوی خود قرار دهد. خداوند در آیات دیگر این الگوها را معرفی کرده است، مثلاً: پیامبران، راستگویان، شهداء و صالحان (نساء/69)، حضرت ابراهیم (ممتحنه/4)، پیامبر اسلام (احزاب/21).

3. تشویق متربی

در سوره حمد برای تشویق افراد به راه مستقیم به «نعمت‌های الهی» اشاره می‌کند که به ره‌پویان صراط مستقیم داده شده است تا فرد تربیت‌پذیر احساس کند که اگر راه درست را بپیماید، مشمول نعمت الهی می‌شود.

4. هشدار

در سوره حمد دو مرتبه از شیوه هشدار و وعید استفاده شده است. اول: « مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ :» به متربی هشدار می‌دهد که روز جزا در پیش است، پس مراقب کردار خود باشید. دوم: « غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» : نوعی هشدار الهی برای کسانی است که از راه مستقیم منحرف می‌شوند، یعنی اگرکسی راه آنان را پیمود، گرفتار خشم الهی می‌شود.

5. ایجاد ارتباط مستقیم بین مربی و متربی:

سوره حمد تجلّی راز و نیاز مستقیم و بی‌واسطه با معبود یگانه است؛ او را ستودن و صفات نیکو و مهر او را یادآوری کردن، از او درخواست کردن و خود را تسلیم او کردن. متربی در این سوره با مربی خویش مواجهه مستقیم دارد که این امر تأثیر شگرفی در تربیت متربی خواهد داشت. چون تربیت حضوری است؛ نه غیر حضوری، و متربی خود را در نزدیکی و مقابل پروردگارش می‌بیند؛ به گونه‌ای که می‌تواند از او یاری جوید و باید پاسخ‌گوی او نیز باشد.

6. جمع‌گرایی

در سوره حمد سخن از «عبادت جمعی» و «کمک‌خواهی جمعی» است « إِیِّاکَ  نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» . آموزه این مطلب این است که خود را تنها نبینید و تنها برای خود دعا نکنید، بلکه به عبادت جمعی و دعای جمعی روی آورید.

7. رحمت‌گرایی

خدای متعال صفات جمال مثل رحمان و رحیم دارد؛ همان طور که صفات جلال مثل قهّار، منتقم و ... دارد. سوره حمد بیشتر جلوه جمال الهی است و بر رحمت الهی تأکید دارد (رحمن و رحیم تکرار شده)، یعنی رحمت الهی بر غضب او مقدم شده است. این روش به متربی می‌آموزد که رحمت الهی بر غضب او تقدم دارد، پس باید به صفات جمال و رحمت الهی توجه پیدا کند و در تربیت بر مهر و رحمت تأکید نماید.

8 . مقایسه

در سوره حمد راه نعمت داده شدگان با راه مورد خشم قرار گرفتگان و راه گمراهان در برابر هم به تصویر کشیده شده تا متربی بتواند آنها را مقایسه و راه صحیح را انتخاب کند، یعنی از روش‌ مقایسه غیر مستقیم استفاده شده است.

9. استدلال

« رَبِّ الْعالَمِینَ» دلیل « اَلْحَمْدُ لِلّهِ» است، یعنی خداوند به صورت غیر مستقیم به متربی می‌آموزد که برای هر چیزی دلیل بخواهد، حتی برای حمد و ثنای الهی باید دلیل داشته باشد. همان طور که در ذیل سوره انتخاب راه نعمت داده‌شدگان به نوعی اشعار به علیت دارد که چرا راه آنان را انتخاب کنیم چون مشمول نعمت الهی می‌شویم و گرفتار خشم الهی نمی‌گردیم.

منبع: